Richard
Pipes „Czerwone imperium. Powstanie Związku Sowieckiego”
Wydawnictwo
MAGNUM Sp. z o.o., Warszawa 2015
Książka
zamyka autorską trylogię historii powstania imperium istniejącego w latach
1917-1991, a od 1923 r. w dyplomacji i gospodarce światowej
występującego pod firmą „Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich”.
Pierwsze dwie części trylogii to „Rewolucja rosyjska” i „Rosja
bolszewików” (na rynku księgarskim zauważyłem też ich kompilację skróconą
do jednej książki). W dziś omawianej części trzeciej profesor Richard
Pipes (1923-2018) skoncentrował się na obszarach narodowościowo nierosyjskich,
które po mniejszych lub większych perturbacjach weszły w końcu
roku 1922 w skład ZSRR - bądź jako republiki autonomiczne w ramach
Federacji Rosyjskiej i Federacji Zakaukaskiej, bądź jako odrębne republiki
związkowe.
We
wstępnych rozdziałach autor zidentyfikował najliczniejsze narodowości
nierosyjskie w Rosji jeszcze carskiej. Skrótowo przedstawił ich liczebności,
okoliczności inkorporacji do cesarstwa, sytuację prawno-polityczną, organizację
terytorialną, stany asymilacji państwowej (czyli akceptacji przynależności do
Rosji) lub asymilacji narodowościowej (czytaj: rusyfikacji) społeczeństw. Scharakteryzował
podejście rosyjskich partii politycznych do kwestii etnicznych, głównie skupiając
się na partii bolszewickiej i poglądach jej przywódców, oczywiście ze
szczególnym uwzględnieniem Lenina. Opisał narodowościowe „zamieszanie”
spowodowane rewolucją lutową oraz niemiecką okupacją dużych obszarów europejskiej
części Rosji podczas pierwszej wojny światowej. W rezultacie doszło do
zmian terytorialnych zarówno nieodwracalnych (niepodległość Polski, Finlandii,
trzech republik nadbałtyckich), jak też do takich, z którymi bolszewicy –
przy obojętności, a później nawet akceptacji państw Ententy – sobie „poradzili”.
A w jaki sposób? Właśnie o tym przeczytamy w odrębnych
rozdziałach poświęconych: 1) Ukrainie i Białorusi, 2) olbrzymim
obszarom zamieszkałym przez ludność muzułmańską, 3) krótko
niepodległym republikom zakaukaskim: Armenii, Azerbejdżanowi i Gruzji. Autor
przedstawił i nieraz dosadnie skomentował olbrzymi rozgardiasz
polityczno-militarny, jaki wszędzie tam zapanował w latach 1918-1922. Podmioty,
które się do tego przyczyniły, to: 1) regionalne organizacje
bolszewickie i Armia Czerwona, 2) Państwa Centralne (Niemcy i Turcja),
3) Ententa z ograniczoną interwencją, 4) lokalne
partie narodowe i struktury niepodległościowe, 5) Biała Armia,
6) także duża liczba wiejskich oddziałów paramilitarnych, mających
trudności z samookreśleniem się i koniunkturalnie zmieniających
sojusze.
Autor
interesująco opisał zaistniałe w powyższym, zagmatwanym schemacie
rozgrywki polityczne, liczne tymczasowe alianse tworzone ad hoc pomiędzy
siłami, wydawałoby się, wzajemnie antagonistycznymi ideologicznie, gospodarczą
ruinę całych obszarów, przebieg działań militarnych i tragedię ludności
cywilnej. Przedstawił też gwałtowne spory wewnętrzne w samej partii
bolszewickiej i ostateczne stanowisko w kwestii „samostanowienia
narodów” przyjęte przez Lenina. Końcowe zaś rozdziały książki traktują o utworzeniu
w końcu grudnia 1922 r. państwa związkowego, początkowo składającego
się z czterech republik: Federacji Rosyjskiej, Ukrainy, Białorusi i Federacji
Zakaukaskiej, oraz o późniejszych (sfinalizowanych w lipcu 1923 r.)
pracach nad konstytucją ZSRR. Reasumując, bardzo polecam to popularnonaukowe
opracowanie autorstwa amerykańskiego profesora Richarda Pipesa, uznanego
sowietologa (swego czasu doradcy prezydenta Ronalda Reagana), a z pochodzenia
polskiego zasymilowanego Żyda. Czytelników bliżej nim zainteresowanych gorąco zachęcam
do sięgnięcia po jego autobiografię pt. „Żyłem. Wspomnienia
niezależnego”, również wydaną przez MAGNUM. Zaś dwie prace prof. Richarda
Pipesa wymienione na wstępie, to już – wg opinii prof. Antoniego Dudka, wyrażonej
w jednej z audycji TVP Historia – arcydzieła
w historiografii obu rewolucji rosyjskich 1917 r. i wojny
domowej w Rosji. Wszystkie ww. trzy książki od dawna spoczywają
przeczytane na półkach mojej biblioteki domowej. Obok nich również „Rosja
carów”, w której Richard Pipes przedstawił Rosję jeszcze
przedrewolucyjną (ta książka była omówiona na blogu; zob. katalog autorski
alfabetyczny albo katalog tematyczny 6).
PS.
A oto link do hasła „Richard Pipes” w Wikipedii: https://pl.wikipedia.org/wiki/Richard_Pipes
