Dziś
o dwóch książkach tego samego autora, o tej samej tematyce
i o tych samych postaciach historycznych. Tym, którzy jeszcze nie
przeczytali żadnej, od razu polecam tę drugą, będącą rozszerzoną wersją
pierwszej. Natomiast osoby znające pierwszą książkę mogą teraz sięgnąć po jej
ambitne rozwinięcie. Nie rozczarują się.
1.
Laurence
Rees „Hitler i Stalin. Wojna stulecia”
Wydawca
Prószyński i S-ka SA, Warszawa 2005
Książka
powstała na bazie telewizyjnego serialu dokumentalnego nakręconego w roku 1999
przez Laurence’a Reesa, jego producenta i zarazem autora scenariusza.
Stanowi esej historyczny zawierający opisy najważniejszych wydarzeń
politycznych i militarnych związanych z frontem wschodnim II wojny
światowej. Autor przedstawia także patologiczne osobowości Hitlera i Stalina
oraz wyznawane przez nich idee i poglądy. Na drugim planie występują ich
podwładni, najważniejsi członkowie rządów, marszałkowie i generałowie. Literackim
novum, wynikającym ze wspomnianego oparcia książki na scenariuszu
filmowym, są równolegle przytaczane relacje kilkudziesięciu osób, z którymi
autor i jego ekipa przeprowadzili wywiady pod koniec lat 90-tych ub. wieku
w Rosji i w Niemczech. Ich wykaz, wraz z krótkimi danymi
biograficznymi, zawiera aneks pt. „Noty o świadkach” (str. 243-250).
Osoby te, tak jak poprzednio na ekranie, teraz pojawiają się na kartach
książki, często wielokrotnie. Są już w podeszłym wieku, która to
okoliczność zapewne wyzwala w nich szczerość. Opowiadają o swoich
przeżyciach – jakich wojennych strat doznali, oraz … jak się mścili. Fotografie
niektórych z nich, z lat wojny lub współczesne, zostały dołączone do
książki. Ich wojenne problemy, zwłaszcza osób, które były obywatelami ZSRR, nie
zawsze kończyły się wraz z pokonaniem III Rzeszy. Na połowiczną
sprawiedliwość musiano jeszcze poczekać aż do śmierci Stalina.
Reasumując,
omawiana książka to zwięzłe vademecum wojny niemiecko-radzieckiej.
Oprócz przebiegu działań militarnych przedstawia organizację prowadzenia wojny
na wyniszczenie przez oba reżimy, założenia ideologiczne ją uzasadniające,
także tragiczny los ludności cywilnej. Czytelnik przebywa w gabinetach
Hitlera i Stalina, kwaterach ich sztabowców, po czym trafia do frontowych okopów,
ruin miast i wsi, gdzie słucha zwierzeń zwykłych świadków epoki. Lekturę
wzbogacają mapki poglądowe oraz dokumentacja fotograficzna (niektóre zachowane zdjęcia
z lat wojny mrożą krew w żyłach).
2.
Laurence
Rees „Starcie tyranów. Hitler i Stalin. Sojusznicy i wrogowie”
Wydawnictwo
Wielka Litera Sp. z o.o., Warszawa 2021
Tuż
powyżej opisana książka zapewne stanowiła dla jej autora szkic nowej, znacznie rozszerzonej
i ambitniejszej publikacji. Czy wykorzystał przy tym technikę „kopiuj-wklej”,
nie jestem w stanie stwierdzić, ponieważ obie książki zostały przełożone na
język polski przez różnych tłumaczy. W Starciu tyranów (…)
Laurence Rees rozbudował wiele wątków tematycznych z poprzedniej
publikacji, dodał także nowe. Dogłębniej i obszerniej przeanalizował
osobowości (charaktery, style pracy) tytułowych tyranów, skuteczne mechanizmy
sprawowania przez nich dyktatorskich rządów. Ukazał wpływ dynamiki wydarzeń
wojennych na zmieniające się w czasie zachowanie Hitlera i Stalina. Postarał
się wyjaśnić przyczyny ich wielkiego wpływu na przeciętnych obywateli III Rzeszy
i ZSRR, niewynikającego jedynie ze strachu przed organami bezpieczeństwa. Rozbudował
wątki tematyczne działań dyplomatycznych i militarnych w latach
trwania II wojny światowej. W Posłowiu (str. 489-495)
dokonał zwięzłego podsumowania zbrodniczych dokonań Hitlera i Stalina oraz
oceny długofalowych skutków ich działalności. Owo podsumowanie obejmuje
wielomilionowe szacunki ofiar ludzkich, przy czym trudno określić, który z dyktatorów
„przodował” pod względem sprawstwa ich masowości.
Interesujące,
a dla polskiego czytelnika ponure, są opisy dyplomatycznego rozgrywania
przez Stalina sojuszu z Churchillem i Rooseveltem. Amerykański
prezydent podczas obrad konferencji w Teheranie (XI. 1943) i Jałcie
(II. 1945) chwilami wręcz się sprzymierzał ze Stalinem przeciwko
brytyjskiemu premierowi. W kwestii polskich granic oraz składu rządu obaj
zachodni przywódcy zgodnie ustępowali Stalinowi, biorąc za dobrą monetę jego
ogólnikowe zapewnienia o konieczności przestrzegania demokracji w powojennej
Polsce. Generalnie, poloniców w książce mamy sporo, sympatycznie też
o nas przedstawionych. Autor opisał zbrodnie na narodzie polskim spowodowane
przez obydwu tyranów, nasz konspiracyjny opór, kilka stron poświęcił przyczynom
i przebiegowi powstania warszawskiego. Pewien niedosyt natomiast wywołuje przedstawienie
przez Reesa genezy wybuchu II wojny światowej, tj. przyczyny napaści
Niemiec na Polskę. Autor powiela tu starą tezę historiografii brytyjskiej o zamiarach
aneksyjnych Hitlera wobec ziem polskich, będących rzekomo wyłącznym powodem
wojny. Tematu nie rozwijam, zainteresowanym proponuję lekturę książek prof. Stanisława
Żerko („Stosunki polsko-niemieckie 1938-1939”) i dr. Krzysztofa Raka („Polska
– niespełniony sojusznik Hitlera”), a przynajmniej ich opisy na tym blogu
- do odnalezienia poprzez katalog autorski alfabetyczny albo katalogi tematyczne 1 i 7.
Ponadto Laurence Rees zupełnie przemilcza fakt nieudzielenia we wrześniu
1939 r. naszemu państwu francuskiej i angielskiej pomocy militarnej,
na otrzymaniu której marszałek Edward Śmigły-Rydz oparł strategiczną koncepcję
wojny obronnej Polski, o czym zachodni sojusznicy zostali przez niego
poinformowani.
PS. Laurence Rees jest również autorem popularnonaukowej
monografii pt. „Holokaust. Nowa historia”, już omówionej na tym blogu
(opis do odnalezienia poprzez katalog autorski alfabetyczny albo katalog
tematyczny 7). W związku z przypadającą za dwa dni 80. rocznicą
wyzwolenia obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu gorąco polecam także i tamtą
lekturę.
