Julian
Stryjkowski „Wielki strach. To samo, ale inaczej”
Wydawnictwo
Austeria, Klezmerhojs sp. z o.o., Kraków 2023
Austeria
kontynuuje wydawanie „Dzieł wybranych Juliana Stryjkowskiego”, omawiana dziś
książka jest jedną z pozycji tej serii. Tytuł obejmuje dwie krótkie powieści
o charakterze autobiograficznym. W „Wielkim strachu” znany pisarz
Julian Stryjkowski (1905-1996) występuje jeszcze pod postacią Artura Salza, natomiast
w powieści pt. „To samo, ale inaczej” narrację prowadzi już w pierwszej
osobie (aczkolwiek nie ujawnia swego imienia i nazwiska). Druga powieść jest
przy tym kontynuacją pierwszej, m.in. zawiera wspomnienia narratora pozwalające
utożsamić go z Arturem Salzem. Bohaterem obu tych nowel jest polski
inteligent pochodzenia żydowskiego (polonista z doktoratem), przedwojenny najpierw
syjonista a później komunista bardzo zafascynowany ustrojem ZSRR
i ślepo oddany ideologii komunistycznej. Fascynacji tej nie zmniejszyło ani
rozwiązanie przez Stalina KPP pod fałszywym zarzutem opanowania kierownictwa partii
przez prowokatorów politycznych, ani Wielki Terror panujący w tamtym
czasie w „Ojczyźnie Światowego Proletariatu”. Po wybuchu wojny Artur Salz uciekł
na wschód na tereny zajęte przez Armię Czerwoną, dotarł do Lwowa, gdzie podjął
pracę w polskojęzycznych mediach komunistycznych.
Pierwsza
część tej literackiej dylogii zawiera opis przedwojennych losów, perypetii osobistych
i zawodowych Artura, także członków jego rodziny, niektórych przyjaciół
oraz znajomych, następnie zaś obejmuje okres od wybuchu wojny aż do końca czerwca
1941 r., gdy władze ZSRR w panice opuszczały Lwów. Czytamy zatem o sytuacji
pod okupacją radziecką, poznajemy realia życia narzucone przez nowy ustrój, w tym
także toksyczne stosunki panujące w redakcjach czasopism i rozgłośni
radiowej. Tytułowy wielki strach oznacza, że nikt z obywateli II RP,
nawet z grona licznych wtedy we Lwowie polskich i żydowskich przedwojennych
komunistów, nie był pewien dnia ani godziny. Nad wszystkimi wisiała groźba
aresztowania (co najczęściej kończyło się wyrokiem wieloletniej zsyłki do
łagru), albo nagłego, przymusowego przesiedlenia w głąb ZSRR na Syberię lub
do Kazachstanu. Dla Artura Salza jest to również strach przed wykryciem jego
orientacji homoseksualnej, w Kraju Rad formalnie nieuznawanej i penalizowanej.
W drugiej
powieści bohater ucieka przed Niemcami coraz dalej na wschód i południe
Związku Radzieckiego. Znów otrzymujemy arcyciekawe opisy sytuacji panującej tam
podczas wojny. Tuła się, głoduje, marznie, chodzi w łachmanach, obłazi we
wszy, zmobilizowany pracuje w fabrykach produkujących dla potrzeb frontu. Cudem
unika zesłania na Syberię. Wybawia go, jak wielu innych Polaków i polskich
Żydów w ZSRR w tamtym czasie, Wanda Wasilewska. Zostaje skierowany do
pracy w redakcji „Wolnej Polski”, organu prasowego Związku Patriotów
Polskich. Odtąd już mu się dobrze powodzi, a na tle radzieckiej
powszechnej mizerii to wręcz bardzo dobrze. Powoli przestaje też być takim
komunistycznym doktrynerem jak jego pierwowzór w pierwszej powieści.
Zaczynają nim targać wątpliwości, snuje refleksje, które w dalekiej
przyszłości wyprowadzą go z PZPR i skierują do politycznej opozycji. Opisuje
swoje kontakty z kierowniczymi działaczami ZPP, przyszłymi znanymi prominentami
Polski Ludowej. Kilka razy w jego narracji pojawia się Wanda Wasilewska, z którą
miewał sporadyczne kontakty służbowe. Niekiedy przerywa chronologię i wybiega
dygresjami w powojenną przyszłość.
Reasumując,
polecam tę książkę szczególnie czytelnikom zainteresowanym sytuacją mniejszości
żydowskiej w II RP (z uwzględnieniem antysemityzmu i tzw.
żydokomuny), oraz - przede wszystkim - warunkami egzystencji ludności polskiej
i polsko-żydowskiej podczas drugiej wojny światowej w ZSRR, a także
ewoluującymi poglądami politycznymi i rozterkami duchowymi ich
wykształconych przedstawicieli. Czytając przekonamy się też, że mamy przed
oczami literaturę piękną.
PS.1.
Tak autora przedstawia Wikipedia: https://pl.wikipedia.org/wiki/Julian_Stryjkowski
PS.2.
Tematyka ww. powieści Juliana
Stryjkowskiego pojawia się - w treści dużo bardziej rozbudowanej - w dwutomowym
„Moim wieku. Pamiętniku mówionym” Aleksandra Wata i uzupełniającym
go „Wszystkim co najważniejsze…” Oli Watowej. Natomiast osobom pragnącym
zgłębić wiedzę nt. żydokomuny polecam też książkę prof. Pawła Śpiewaka pt. „Żydokomuna. Interpretacje
historyczne”. Wskazane pozycje są opisane na blogu (vide katalog
autorski alfabetyczny).
