Dziś
historię polityczną odkładamy na bok, pozostawiając ją tylko w ponurym
tle. Natomiast wkraczamy w dziedzinę historii literatury i sztuki.
Nie będąc jej znawcą, czynię to rzadko i nader ostrożnie. Ale dziś, pod
wpływem emocji, ostrożności się pozbywam.
Agata
Tuszyńska „Narzeczona Schulza. Apokryf”
Wydawnictwo
Literackie Sp. z o.o., Kraków 2015
Przyznaję,
iż przed przeczytaniem tej cudownej książki niewiele wiedziałem o Brunonie
Schulzu (a o jego narzeczonej wręcz nic). Ot, istniał taki
przedwojenny, dopiero wybijający się, polski pisarz prozaik i artysta plastyk,
pochodzenia żydowskiego. Mieszkał sobie w Drohobyczu, znany był m.in. z obscenicznych
rysunków, które tworzył wyrażając nimi swe erotyczno-masochistyczne obsesje.
Podczas okupacji hitlerowskiej wykonywał ścienne malowidła w domu
zamieszkałym przez jakiegoś gestapowca czy esesmana (obiło mi się nawet o uszy,
że to ścierwo wabiło się Landau). Wkrótce, podobnie jak tysiące innych Żydów
galicyjskich i miliony europejskich, Bruno Schulz zginął zamordowany przez
hitlerowców.
Szanowna
Czytelniczko, Szanowny Czytelniku, czy wiesz dużo więcej? Pytania oczywiście nie
zadaję ukierunkowanym znawcom literatury i sztuki, choć i ich książka
p. Agaty Tuszyńskiej na pewno oczaruje (jeśli jej jeszcze nie
przeczytali). Autorka zawarła w niej dwie opowieści biograficzne, z zaakcentowaniem
sfery psychologiczno-emocjonalnej (bardzo) i erotycznej (trochę). Prowadzenie
narracji dzieli ze swą tytułową bohaterką, Józefiną Szelińską (1905-1991), zwaną
przez bliskich Juną. Druga tytułowa postać to oczywiście Bruno Schulz
(1892-1942). Poznajemy drogi i dokonania życiowe ich obojga, także
środowiska – te, w których wyrośli, i te, w których się później
obracali. Na kartach książki odnajdujemy też zwięzłe omówienie twórczości
Schulza oraz ilustracje niektórych jego dzieł plastycznych. Bruno i Juna to
Polacy pochodzenia żydowskiego. On z czasem odstąpił od religii
mojżeszowej i nawet formalnie wypisał się z gminy wyznaniowej. Ona
była w drugim pokoleniu chrześcijanką (jej rodzice dokonali konwersji na
katolicyzm). Oboje wykształceni. Juna nawet z doktoratem (1929)
i magisterium – kolejność niepomylona, cyt., str. 29: Ten doktorat
znaczył w tamtejszym systemie nauki tyle co absolutorium. Magisterium na
temat psychologicznego aspektu czynu romantycznego zrobiłam nieco później. Bruno
zaś z nieukończonymi studiami politechnicznymi i rozpoczętymi
artystycznymi. Fizycznie bardzo się różnili, wręcz nie pasowali do siebie. On
to niziutki, słaby, niczym niewyróżniający się chuderlak o mocno przeciętnej
fizjonomii, z odstającymi uszami. Juna natomiast była piękną, dorodną,
silną fizycznie, wysoką, zgrabną kobietą. Jeśli ktoś ma tu wątpliwości, to
rozwieje je całostronicowa fotografia Juny, zamieszczona zaraz na początku
książki. Zdjęcie Brunona znajduje się na str. 51. Fotografie wykonano na
początku ich związku narzeczeńskiego, istniejącego w latach 1933-1937,
niezwieńczonego jednak zawarciem małżeństwa. Z winy jego, aby nie było tu wątpliwości.
Po poznaniu historii ich znajomości nawet męski szowinista nie doszukiwałby się
winy po stronie kobiecej.
Bruno
Schulz jawił się jako mężczyzna delikatny, pedantyczny, subtelny, bardzo
empatyczny, wrażliwy na ludzką krzywdę, często angażujący się w pomaganie
innym. Ale pokochać kobietę (piszę o prawdziwym uczuciu) niepotrafiący! Potrzebował
partnerki życiowo zaradnej, opiekuńczej, przy tym inteligentnej, elokwentnej
i atrakcyjnej (reprezentacyjnej), w towarzystwie której mógłby się pokazywać
w środowisku artystów. Miłością darzył tylko swoje utwory literackie i dzieła
sztuki (obrazy, grafiki), cały czas marząc o wielkiej sławie. I w
końcu ją pośmiertnie osiągnął po wojnie, jednak chyba bardziej za granicą niż w Polsce.
Kobiety traktował instrumentalnie – te z wyższych sfer pomagały mu w robieniu
kariery pisarskiej (Zofia Nałkowska), te ze sfer średnich (m.in. Juna)
były jego kochankami, przyjaciółkami, korespondencyjnymi powiernicami, a te
z najniższych (tanie uliczne prostytutki) zaspokajały jego skrajnie
masochistyczne potrzeby erotyczne. Tym ostatnim paniom zwykł najpierw wręczać
karteczkę z „instrukcją obsługi” – jak mają z nim postępować, tj. bić
i poniżać go. Wspominam o tym jedynie dlatego, iż akurat takowa „scenka”
stała się powodem definitywnego rozstania się narzeczonych – Juna przypadkowo zaobserwowała
ją na ulicy Chmielnej w Warszawie. Po tragedii Września 1939 Bruno Schulz
pozostał w Drohobyczu. Oportunistycznie, nieco nawet konformistycznie zabiegał
o przetrwanie swoje i najbliższej rodziny. Pod pierwszą, radziecką okupacją
jakoś mu się to jeszcze udawało, głównie dzięki posiadanemu talentowi
plastycznemu. Ale po wkroczeniu hitlerowców jego dni stały się już policzone. Autorka
ciekawie, ze zrozumieniem i empatią opisuje wojenne i okupacyjne
perypetie Brunona Schulza, zakończone tragicznie.
Józefina
Szelińska kochała Brunona Schulza do szaleństwa. Owszem, na pewno przy okazji marzyła
o wielkiej sławie swojego narzeczonego i przyszłego męża, widząc
siebie u jego boku. Pragnęła się też wyrwać z galicyjskiej prowincji
do Warszawy lub przynajmniej do Lwowa. Ale Brunona naprawdę bardzo kochała, jej
uczucie nie było podszyte wyrachowaniem. Namiętności towarzyszyła tkliwość
i duża opiekuńczość wobec nieporadnego życiowo artysty. Zapewne nie
przeszkadzały jej też jego specyficzne upodobania erotyczne, jeśli tylko nie realizował
ich również z innymi kobietami. I w końcu Junie udało się zamieszkać
w Warszawie. Zrezygnowała z posady prowincjonalnej nauczycielki, a dzięki
protekcji ustosunkowanego kolegi Brunona uzyskała zatrudnienie
w charakterze warszawskiej urzędniczki. Spodziewała się też obiecanego przyjazdu
Brunona do stolicy – tu przecież również mógłby tworzyć swoje dzieła, mając przy
okazji poparcie znajomych artystów, wśród których był lubiany i doceniany.
Owszem przyjeżdżał, ale tylko w odwiedziny. Czynił też anemiczne, chyba
specjalnie bezowocne starania o zawarcie ślubu cywilnego – tylko taki był
możliwy pomiędzy nim (już wtedy bezwyznaniowcem) a Juną katoliczką. W przedwojennej
Polsce prawo dopuszczało możliwość zawarcia ślubu cywilnego jedynie na terenie
byłego zaboru pruskiego, a i to pod warunkiem zamieszkiwania tam, potwierdzonego
dłuższym czasem zameldowania. Podczas ostatniej bytności narzeczonego w Warszawie
Juna przypadkowo ujrzała go płaszczącego się przed dwiema ulicznymi k…ami. To
już stało się dla niej nie do wytrzymania. Podjęła decyzję o rozstaniu,
nie informując Brunona o przyczynie (nigdy się nie dowiedział, że go wtedy
widziała na ulicy). Swoją decyzję odchorowała, okupiła dłuższą depresją
psychiczną. Wojnę i okupację przeżyła, tracąc w Holokauście rodziców,
sama ledwo uchodząc z życiem. Od 1945 r. mieszkała i pracowała w Gdańsku.
Autorka bardzo interesująco opisuje jej pogmatwane, wojenne i powojenne
losy, aż do samobójczej śmierci w wieku 86 lat.
Bruno
Schulz ponownie pojawił się w życiu Józefiny Szelińskiej, gdy „odkryło” go
powojenne, młodsze pokolenie twórców, znawców literatury i sztuki, pragnąc
przybliżyć społeczeństwu ów niesłusznie zapomniany talent. Odpowiedziała na
anons prasowy, którego nadawca poprosił o kontakt osoby mogące posiadać
wiedzę o życiu Brunona Schulza i ewentualnie jakieś pamiątki po nim
(listy, obrazy, rysunki etc.). Z Jerzym Ficowskim, on to bowiem był nadawcą,
utrzymywała później długoletni kontakt korespondencyjny, wymieniając się
informacjami o prywatnym życiu Brunona. Dzięki nim utwierdziła się w przekonaniu,
że jej nie kochał, że tylko był (do czasu) jej nieszczerym przyjacielem i partnerem.
A ja od siebie emocjonalnie dodam, iż Bruno Schulz okazał się tej przecudownej
Juny absolutnie niewart!
PS.1.
Podtytuł „Apokryf” oznacza, że p. Agata Tuszyńska puściła nieco wodze wyobraźni,
ale jednak w ciasnym gorsecie licznych materiałów źródłowych wymienionych
na str. 319 i 320. Uczyniła to z właściwym sobie talentem oraz znajomością
natury i duszy kobiecej. Duszy Juny – chyba pokrewnej jej samej.
PS.2.
Mnóstwo informacji o autorce książki, jej obojgu tytułowych bohaterach,
jak również o p. Jerzym Ficowskim, można znaleźć w Internecie.
Wszyscy czworo figurują m.in. w Wikipedii.
