Richard Pipes
„Rosja carów”
Wydawnictwo MAGNUM sp. z
o.o., Warszawa 2012
Richard Pipes (1923-2018), amerykański profesor, sowietolog, doradca prezydenta Ronalda Reagana, napisał tę książkę będącą swoistym wprowadzeniem do innych jego opracowań naukowych, traktujących już głównie o rewolucji rosyjskiej oraz o utworzeniu i organizacji państwa bolszewików. W zamyśle miał zapewne m.in. przekonanie czytelnika o imperialistycznym charakterze Rosji rządzonej autokratycznie, obojętne czy to carskiej, czy komunistycznej. W mojej domowej biblioteczce posiadam, oprócz dziś tu opisywanej, jeszcze 4 książki tegoż autora: „Rewolucję rosyjską” i „Rosję bolszewików” – obie już przeczytane (w czasach gdy jeszcze nie chwaliłem się lekturą w Internecie), „Żyłem. Wspomnienia niezależnego” – też już dawniej przeczytaną, świetną i obszerną autobiografię profesora; gorąco ją Państwu polecam – poznacie polskie korzenie autora, pochodzącego ze zasymilowanej rodziny żydowskiej (jego ojciec był legionistą Piłsudskiego), wreszcie „Czerwone imperium. Powstanie Związku Sowieckiego” – książka stoi na półce (nieprzeczytana) i czeka na swoją kolej.
„Rosja carów” nie jest publikacją traktującą głównie o historii politycznej. Autor, owszem, dość szczegółowo opisuje początki państwa moskiewskiego, natomiast przedstawiając czasy późniejsze, po uwolnieniu Rusi od jarzma mongolskiego, przechodząc do dalszych epok, tylko jakby mimochodem wymienia ważne wydarzenia historyczne, w ogóle też nie prowadzi chronologii władców. W związku z tym za wskazane uważam, aby czytelnik sięgający po tę książkę miał już jakie takie pojęcie o historii Rosji, czyli np. wiedział, kto to był Iwan Groźny, na czym polegała Wielka Smuta i jaki był w niej nasz (polsko-litewski) udział, czym w polityce europejskiej odznaczyły się rządy Piotra Wielkiego i Katarzyny II, etc. Autor bowiem zdecydowanie skoncentrował się na polityce wewnętrznej – organizacji państwa, jego ekonomice, charakterystyce wszystkich klas i warstw społeczeństwa, znaczeniu biurokracji i policji. Dowiemy się, jak różny był feudalizm rosyjski w porównaniu z zachodnioeuropejskim czy choćby tym za miedzą (w Rzeczypospolitej), na czym polegała własność ziemska i jak wielka była zależność właścicieli od osoby panującego, jaka była organizacja wsi i miast rosyjskich, jakie prawa normowały życie chłopów i mieszczan. Przeczytamy też o reformach państwa dokonanych przez Piotra Wielkiego i Katarzynę II. Caryca, inicjatorka i realizatorka rozbiorów Rzeczypospolitej, w rosyjskiej polityce wewnętrznej zapisała się akurat pozytywnie, poczyniła wiele reform, m.in. na polu oświaty. Dzięki niej Rosja weszła wreszcie w epokę Oświecenia. Wspominając lata studenckie pozwolę sobie porównać narrację zastosowaną przez autora w „Rosji carów” do wykładów monograficznych – skupionych na określonych, przekrojowych aspektach przedmiotu, z pominięciem innych, często równie (albo i bardziej) istotnych. Początkowo się rozczarowałem – zasugerowany tytułem sądziłem, że biorę do ręki historię polityczną Rosji, taką od zarania państwowości aż po rewolucję lutową 1917 r. Miałem prawo tak przypuszczać, byłem bowiem już po lekturze „Rewolucji rosyjskiej” i „Rosji bolszewików”, w których autor uwypuklał znaczenie wydarzeń historycznych i przestrzegał ich chronologii. Rozczarowanie to jednak z czasem minęło, a od lektury książki nie odstąpiłem. Dzięki niej poznaje się politykę wewnętrzną i historię gospodarczą Rosji na przestrzeni wieków, organizację państwa od szczebla aparatu urzędniczego cara po wiejski samorząd, charakterystykę wszystkich klas społecznych i ich powoli postępująca ewolucję (niekiedy przyspieszaną przez carów – reformatorów). Z powyższym zastrzeżeniem mogę Państwu polecić tę interesującą książkę popularnonaukową.
